Bogdańscy działali ponad wiek, ich prace zdobiły dziesiątki cerkwi i kościołów, a jednak pozostawały prawie niezauważone. Trzeba było czasu i utraty wielu malarskich dokonań artystów, żeby zweryfikować oceny i zrozumieć prawdziwą wielkość tego malarstwa

W długiej historii malarstwa cerkiewnego, XIX i początek XX wieku, uznawane przez historyków sztuki jako schyłkowe dla tej twórczości, nie są cenione zbyt wysoko. Można nawet powiedzieć, że dzieła z tego czasu traktuje się jako pozbawione wartości artystycznych i nie wnoszące niczego ciekawego ani odkrywczego w nurt tej sztuki. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu ikonę z końca XIX wieku można było kupić na targu za 50-100 zł, a podaż zrabowanych z cerkwi obrazów znacznie przewyższała popyt, zaś większość ikon nie miała nawet autorów. I nagle, dość nieoczekiwanie „odkryto” malarską rodzinę Bogdańskich...

Trzciana, ikonostas (fot. A.Bata)

Szkoła Bogdańskich

Było to o tyle niezwykłe, że Bogdańscy działali ponad wiek, ich prace zdobiły dziesiątki cerkwi i kościołów, a jednak pozostawały prawie niezauważone. Trzeba było czasu i utraty wielu malarskich dokonań artystów, żeby zweryfikować oceny i zrozumieć prawdziwą wielkość tego malarstwa. Stało się to w okolicznościach raczej niecodziennych. Otóż w 1964 roku przystąpiono do rozbiórki starego, rodzinnego domu Bogdańskich w Jaśliskach. Ostatni z malarzy, Zygmunt dożywał swych dni w Domaradzu, a rodzina nie była zainteresowana schedą.

Na miejscu pojawili się pracownicy Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, przejrzeli wnętrze budynku i zabrali do muzeum wyposażenie pracowni malarskiej oraz gotowe lub będące w trakcie realizacji prace. Po jakimś czasie zorganizowano w MBL wystawę poświęconą Bogdańskim. Zaskoczyła ona znawców, urzekła zwiedzających i w tym momencie okazało się, że mamy do czynienia z twórczością nie tylko wartościową, ale wręcz „szkołą” Bogdańskich. Rozpoczęło się identyfikowanie i katalogowanie dzieł artystów, rozproszonych po świątyniach na całym Podkarpaciu i na Słowacji. Niestety, dużo z nich przestało istnieć, a barbarzyńskie burzenie obiektów sakralnych po II wojnie światowej, spowodowało zniszczenie także prac Bogdańskich. Ale sporo z nich ocalało i teraz są przedmiotem analiz i historycznych studiów.

Twórczość

Opisanie twórczej działalności całego „klanu” Bogdańskich wymagałoby miejsca wielokrotnie przekraczającego ramy tej skromnej publikacji. Ograniczę się więc do przedstawienia najważniejszych faktów i dokonań tej malarskiej rodziny. Jej protoplastą był Józef Bogdański (1801-1884), pochodzący z rodziny szlacheckiej z Rybotycz. Malarstwem zainteresował się, uczęszczając do Liceum św. Barbary w Krakowie, a na kształt jego późniejszej twórczości wywarł wpływ malarz krakowski Michał Stachowicz, pod którego kierunkiem Bogdański stawiał pierwsze kroki artystyczne. Zadebiutował, wykonując w 1826 roku ikonostas do nieistniejącej już cerkwi w Sukowatem koło Leska. Kolejne jego prace to: polichromia cerkwi w Ropkach koło Gorlic (obecnie w sanockim skansenie), polichromia i ikonostas w Snietnicy w powiecie nowosądeckim, ikony do ikonostasu w Świątkowej Małej, w powiecie jasielskim, ikonostas dla cerkwi w Tyrawie Solnej, powiat sanocki, ikony do ikonostasu w sąsiedniej Siemuszowej, obraz z wizerunkiem Matki Bożej Różańcowej dla parafii w Krościenku Wyżnym, antepedium dla kościoła w Jaśliskach, ikonostas i polichromie w cerkwi w Lalinie koło Sanoka. W 1846 roku osiadł z rodziną w Jaśliskach, toteż Bogdańskich zwykło się nazywać „malarzami z Jaślisk”.

Syn Józefa Paweł Bogdański (1831-1909) poszedł w ślady ojca, rozpoczynając karierę artystyczną od odnowienia ołtarza Bractwa Różańcowego w Odrzykoniu i namalowania dwóch obrazów dla odrzykońskiego kościoła, a następnie – obrazu „Ecce Homo” do kapliczki w Lisznej (obecnie w sanockim skansenie). Do jego najbardziej znanych realizacji należą: ikona „Ostatnia wieczerza” dla cerkwi w Wańkowej (rozebranej w 1963 roku – ikony trafiły do skansenu w Sanoku), polichromia w cerkwi w Bonarówce, ikonostas do cerkwi w Woli Cieklińskiej (rozebranej w latach 50. ubiegłego wieku), dwa obrazy do kościoła Przemienienia Pańskiego w Dobromilu. Wspólnym dziełem Pawła Bogdańskiego i jego syna Jana jest ikonostas do cerkwi we  Wróbliku Szlacheckim, a także ikonostas do cerkwi w Trzcianie koło Dukli oraz polichromia cerkwi w Pielgrzymce.

Antoni Bogdański (1837-1918), młodszy syn Józefa, był równie utalentowany jak ojciec. Wykonał m.in. polichromię w cerkwi w Dołżycy, powiat leski (cerkiew spłonęła w 1944 roku), ikonostasy do cerkwi w Livnowie, Vapeniku, Kalinowie, Cabalovcach , Kriżem i Reszowie na Słowacji (wspólnie z synem Michałem), Tokarni, powiat sanocki (zniszczona po wojnie), Woli Wyżnej (także zniszczona) oraz ikony do cerkwi w Wisłoczku i Rakowej (ta pierwsza już nie istnieje). Antoni i Michał realizowali również inne prace na Słowacji: ikonostas i ołtarze boczne cerkwi w Gerlachowie, ikonostas do cerkwi w Lażowie, a także ikonostas w Dubnem koło Muszyny i polichromię w cerkwi w Dobrej Szlacheckiej koło Sanoka.

Jan Bogdański (1852-1917), syn Pawła. Rozpoczął pracę pod okiem ojca przy ikonostasie w Trzcianie. Później, już samodzielnie, przemalował ikonostas i wykonał polichromię w cerkwi w Czarnem, powiat gorlicki, a razem z ojcem wykonali polichromię cerkwi w Pielgrzymce i ikonostas do cerkwi we Wróbliku Szlacheckim.

Feliks Bogdański (1871-1937), młodszy syn Pawła, przedstawiciel trzeciego pokolenia malarzy. Jego dziełem były ikony do cerkwi w Bachórcu, powiat przemyski, którą zburzono w latach 50. ubiegłego wieku. Ponadto zaprojektował polichromię do kościoła w Zarszynie i wykonał ikonostas i polichromię w cerkwi w Madejowej, powiat nowosądecki.

Michał Bogdański (1862-1944), syn Antoniego. Początkowo pracował przy boku ojca, m.in. we wspomnianych już cerkwiach na Słowacji oraz w Dubnem. Samodzielnie namalował obraz „Wprowadzenie Marii do świątyni” przeznaczony dla cerkwi w Czeremsze. W latach 60. ub. stulecia cerkiew rozebrano, a losy obrazu pozostają nieznane. Wspólnym dziełem Zygmunta, Antoniego i Feliksa jest polichromia cerkwi w Stefanovcach koło Preszowa. Razem z ojcem i bratem Zygmuntem wykonał ikonostas do cerkwi w Suchej na Słowacji oraz ikonostas i polichromię do cerkwi w Woli Niżnej. On i ojciec namalowali ikony do ikonostasu cerkwi w Ratnawicy, powiat sanocki. Cerkiew rozebrano w 1955 roku, a jej wyposażenie spalono. Michał namalował także kilka obrazów do kościoła w Jaśliskach

Zygmunt Bogdański (1877-1968), syn Antoniego. Razem z bratem Michałem i ojcem pracował przy tworzeniu ikonostasu w Suchej na Słowacji. Jego samodzielną pracą były ikony do ikonostasu w Rakowej, powiat sanocki. W czasie okupacji i po wojnie Zygmunt Bogdański malował głównie pojedyncze obrazy, a krąg ich odbiorców bardzo się zawęził. Nie było już parafii greckokatolickich, a większość wyznawców tego obrządku – Rusinów, wysiedlono. Zygmunt był ostatnim z malarzy Bogdańskich.

Wymieniłem tu tylko część dokonań artystycznych Bogdańskich. Wiele ich prac przepadło, co do innych, można się tylko domyślać autorstwa. Twórczość Bogdańskich, realistyczna, o czytelnej i zrozumiałej dla wszystkich symbolice religijnej, przemawiała do wiernych i była bardzo popularna. Monografię malarzy przygotowuje obecnie Andrzej Szczepkowski, historyk sztuki i konserwator z Sanoka. Zapewne ujawni ona nowe fakty z życia artystów, nieznane ich dzieła i przywróci Bogdańskim należne miejsce wśród wybitnych twórców sztuki cerkiewnej.

Artur Bata

Nowe Podkarpacie nr 29 z 16 lipca 2014

Znasz ciekawe miejsca w regionie lub historie z nimi związane? Być może znasz ciekawych ludzi, których historie warto opowiedzieć?

czekamy na informacje    Adres poczty elektronicznej jest chroniony przed robotami spamującymi. W przeglądarce musi być włączona obsługa JavaScript, żeby go zobaczyć.